1. GİRİŞ - Dış cephe duvarlarındaki açıklıklarının toplam alanı, otopark kat alanının %5’inden az olan otoparklar kapalı otopark olarak adlandırılır ve mekanik havalandırma yapılması zorunludur.
Yer altında kalan otoparkların dış ortama açıklık imkânı olmadığından kapalı otopark sınıfındadırlar.
Kapalı otoparklarda ortamdaki zararlı gaz ve tozların uzaklaştırılması ve temiz hava sağlanması için günlük kullanım esnasında tüm katlar dikkate alınarak havalandırma yapılmalıdır. Yangının en büyük hacimli katta çıkacağı düşünülerek gerekli egzoz debileri tespit edilerek yangın duman tahliye sistemi oluşturulur.
İki bin metrekareden büyük kapalı otoparklarda zorunlu olarak yapılması gereken mekanik havalandırma ve duman tahliye sistemi iki şekilde tasarlanabilir;
1. Hava kanalları ile dağıtım ve toplaması yapılan kanallı sistem,
2. Jetfan sistemi.
Burada ele alınacak olan sistem Jetfan sistemidir.
2. SİSTEMİN TEMEL ÖZELLİKLERİ
• Jet fanlar yarattıkları itme kuvveti ile önlerindeki hava kütlesine hızla vurarak geniş bir alandaki havayı iterek ve sürükleyerek harekete geçirir. Çevrelerindeki hava kütlesini de katarak geniş bir alanda etkili olurlar (şekil 1).
Resim1
• Jet fanlar itme kuvvetine göre seçilirler. 20N, 30N, 50N, 80N, 100N gibi. Etki mesafeleri paralel ve seri olarak birbiriyle örtüşecek şekilde ve mimariye uygun olarak yerleştirilirler (şekil 2).
İtme Kuvveti (N):
Fan çıkışındaki hız (m/s) x Hava Debisi (m3/s) x Standart havanın yoğunluğu (kg/m3)
İtme Kuvveti Paralel mesafe Seri mesafe
30N 8-10 m 20 m
50N 15 m 35 m
80N 15-17 m 50 m
100N 15-20 m 70 m
Kapalı Otoparklarda Jet Fan Sistemi
• Jet fanlar ile ortamdaki gaz, toz veya yangın dumanı geniş bir alana yayılmadan, kısa sürede tahliye noktalarına taşınır (şekil 3).
• Jet fanlar, CO ve diğer zararlı gazların yoğunluğunu temiz hava ile karıştırarak seyreltir ve otopark içerisinde ölü alan kalmasını engeller.
Şekil 3
• Günlük havalandırma için gerekli olan egzoz havası debisi tüm otopark katlarında kirlilik olabileceği düşünülerek toplam kat alanları dikkate alınarak hesaplanır. Hesaplama yöntemi ülke ve standartlara göre değişim gösterir. İngiltere’de BS 7346-7 standardında saatte 6 değişim istenmektedir.
Almanya’da VDI 2053 standardında CO salınım değerlerine göre hesap yapılması veya konut dışı binalar için 12 m3/h-m2, konut binaları için 6 m3/h-m2 değerlerinin dikkate alınması istenmektedir.
Türkiye’de TS 3419’a göre konut dışı binalar için 12 m3/h-m2, konut binaları için 6 m3/h-m2 değerlerine göre hesap yapılmalıdır.
• Otopark katlarının tamamına yerleştirilen CO hissedicileri (yaklaşık 400m2 de bir adet, yerden yükseklik 1,5m) vasıtasıyla alınan CO seviye bilgisine göre Jetfanların, ana tahliye fanlarının ve varsa taze hava fanlarının hızları değiştirilir. İhtiyaca uygun olarak çalıştırılan sistem enerji tasarrufu sağlar.
• Otopark alanı yangın bölgelerine ayrılmalı ve her bir bölge en az bir adet yeterli büyüklükte tahliye şaftına veya cepheden atış açıklığına sahip olmalıdır.
• Yangın bölgeleri seçilen sisteme bağlı olarak, BS 7346-7;
1. 10 hava değişimli duman seyreltme ve tahliye sistemi: Bu sistemde yangın bölgeleri en fazla 5000 m2 olabilir. Duman geniş bir alana yayılır ancak seyreltildiği için görüş mesafesi iyi ve duman sıcaklığı düşüktür. Örneğin, Genişlik: 60m, Uzunluk: 80m, Yükseklik: 3m olan bir yangın bölgesinde gerekli olan en az hava tahliye debisi: 60m x 80m x 3m x 10 değişim/saat = 144.000 m3/h dir.
10 hava değişimli sistem genel kullanım amaçlı otoparklarda uygulanır. Yatırım ve işletme maliyetleri uygundur. Otoparkın havalandırılması ve yangın duman tahliyesi düşük enerji tüketimiyle hızlı bir şekilde gerçekleştirilir.
2. Duman ve Isı Kontrol sistemi: Yangın bölgesi büyüklüğü 2000 m2 den büyük olamaz. Yangın bölgesi kesitindeki hava hızı (jet fanların etkisi dikkate alınmadan) 1 m/sn olmadır. Örnek olarak; Genişlik: 40m, Uzunluk: 50m, Yükseklik: 3m olan bir yangın bölgesinde kesit: 40m x 3m = 120 m2, bu kesit için gerekli hava debisi:
120 m2 x 1m/s x 3600 s/h = 432.000 m3/h dir.
. Yangın bölgesi kesin sınırlar içerisinde ve küçük bir alanda sınırlandırılır, kaçış yolları dumandan korunur ancak yatırım ve işletme maliyetleri yüksektir.
Şekil 4 Tahliye şaftı ve ana aksiyal egzoz fanları
• Çok katlı kapalı otoparklarda her yangın bölgesi için ayrı olmak şartıyla, otopark katları boyunca dikey olarak oluşturulan tahliye şaftları üzerine yerleştirilen duman egzoz fanları tüm katlar için ortak kullanılır. Günlük havalandırma için şaftların katlara açılan noktalarında yer alan damperlerin tamamı açık tutulabildiği gibi araç alınmayan katlar var ise bu katların damperleri kapatılıp ana fanların debileri azaltılabilir.
• Yangın anında, yangın çıkan kattaki ilgili şaftların damperleri açık diğer bölge ve katlardaki damperler kapalı olmalıdır.
• Her bir yangın bölgesine ait şaftta gerekli olan kapasite iki adet fan ile sağlanmalıdır. Bir fanın devre dışı kalması durumunda diğer fan %50 kapasite ile de olsa hizmete devam eder. Çalışmayan fan üzerinden kısa devre hava hareketinin engellenmesi için fanların üzerinde tek yönlü veya sistem ters çalıştırılacaksa motorlu damperlerin olması gerekir.
• Tahliye edilen hava miktarıyla orantılı olarak otopark içerisine taze hava girişinden emin olunmalıdır. Tahliye edilen havanın %80’ninin taze hava olarak içeriye alınması sağlanmalıdır. Otopark alanı negatif basınçta tutularak ortamda oluşabilecek koku, gaz ve tozların binanın diğer kulanım alanlarına geçişi engellenmelidir.
• Doğal hava hareketiyle giren havanın hızı 2 m/sn’yi, yangın anında rampalarda ve kaçış yollarındaki hava hızı 5 m/sn’yi geçmemelidir.
• Sadece yangın çıkan bölgedeki Jet fanlar çalıştırılır, diğer bölgelerdeki jet fanlar çalıştırılmaz. Dumanın yangın olmayan bölgelere dağılımı azaltılır.
• Isı ve dumanın yangın bölgesinden hızla uzaklaştırılması sayesinde, itfaiyenin görüş mesafesi artar ve taze hava istikametinden gelindiğinde yangın noktasına 10m mesafeye kadar yaklaşılabilir. İtfaiyenin görerek doğru müdahalesi sayesinde yangın daha kısa sürede söndürülür.
• Diğer bölgelerin duman ve ısıdan korunması, otopark katının tamamen zarar görmesini engeller.
• Montaj ve işletmeye alma süresi kısadır. İşçilik ve zaman tasarrufu sağlar.
• Diğer mekanik ve elektrik tesisatı ile çakışması kolayca önlenebilir.
• Jet fanlar açıkta olduğu için bakımı kolaydır. Hava kanallarının ise iç ve dış temizliği zor ve yüksek maliyetlidir.
• Jet fanlar yeterli mesafe bırakılarak tavan kirişleri arasına yerleştirilebilir. Tavanda yükseklik kaybı olmaz. Otopark kat yükseklikleri azaltılarak inşaat maliyetleri azaltılabilir.
Jet fanlar tavan kirişleri arasına yerleştirilebilir • Jet fan sisteminde düşey kanallar yoktur ve bu kanalları araçlardan korumak için yapılan konstrüksiyon nedeniyle otopark alanında yer kaybedilmez. Araç park yeri sayısında artış sağlanır.
• Jet fan sisteminde kanal basınç kayıpları olmadığından, şaftların üstüne yerleştirilen ana tahliye fanları 200-300 Pa gibi düşük basınçlarda seçilir ve fan motor güçleri kanallı sistemden 3-4 kat daha azdır.
• Toplam kurulu güç daha az olacağından, acil durum jeneratör gücü ve maliyeti daha azdır.
3. FANLAR
3.1 DUMAN EGZOZ FANLARI
Duman egzos fanları
• EN 12101-3 Standardında ve F300 yangın sınıfında olmalıdır.
• IP55 Sızdırmazlık sınıflı olmalıdır.
• Aksiyal veya radyal tipte olabilir. Ancak tahliye şaftları üzerine kolay yerleşimi ve çift yönlü çalıştırılabilmeleri nedeniyle aksiyal fanlar tercih edilir.
• Emiş ve atış tarafları yabancı madde girişlerini önlemek için tel kafesli olmalıdır.
3.2 JET FANLAR
3.2.1 Aksiyal Jet Fanlar (impulse):
Aksiyal Jet Fanlar• EN 12101-3 Standardında ve F300 yangın sınıfındadır.
• Giriş ve çıkış tarafı susturuculudur (şekil 5).
• Çift hızlı motor seçeneği vardır.
• Tamir ve bakım anahtarı üzerindedir.
• Tek veya çift yönlü model seçenekleri vardır. Mimari duruma göre çift yönlü tasarım tercih edildiğinde daha az sayıda fan kullanılır.
• Atış tarafı yönlendiricili, emiş tarafı tel kafeslidir.
• Fan kanatları Alüminyum alaşımlı basınçlı dökümdür.
• Elektrik motoru IP55, H sınıfı yalıtımlı, 300oC 2 saat dayanımlıdır.
• Fan gövdesi sıcak daldırma galvanizli sacdan mamul veya fırın boyalıdır.
3.2.2 Radyal Jet Fanlar (induction):
Radyal Jet Fan Şekil 6
• EN 12101-3 standardına uygun sertifikalıdır.
F300 sınıfında 300 oC, 2 saat sıcaklık dayanımlıdır.
• 350mm’den az gövde yüksekliği sayesinde düşük kat yüksekliklerinde kolay çözüm sağlar (şekil 6).
• 100N itme kuvveti olan modeller kat yüksekliğine bağlı olarak 80m mesafeye kadar etkili olur. Daha az fan ve kablo kullanılır. Daha düşük yatırım maliyeti ve enerji tüketimi sağlar.
• Geriye eğik seyrek kanatlı yüksek verimli radyal fan yapısı daha az türbülans ve ses yaratır.
• Çift hızlı motor ihtiyaca uygun çalıştırılarak enerji tasarrufu sağlanır.
• Tamir ve bakım anahtarı üzerindedir.
4. MONTAJ ve DEVREYE ALMA
• Jet fanların emiş ve atış ağızları ile kiriş aralarında yeterli üfleme ve emiş mesafelerinin bırakılması gereklidir (şekil 7).
Şekil 7
• Eğer yeterli mesafeler sağlanamıyorsa, mutlaka uygun bir konstrüksiyon yardımı ile jet fanlar önlerindeki engelden kurtarılacak şekilde tavandan aşağıya sarkıtılmalıdır (şekil 8).
• Emiş ve üfleme ağızlarının önlerinde sprinkler başlığı bulunmamalıdır. Sprinkler başlıkları patladığında oluşacak su jeti hava hareketlerini perde gibi engelleyecektir (şekil 9).
• Elektrik tavası, aydınlatma, boru v.b. diğer mekanik ve elektrik elemanları engel teşkil etmemelidir.
Şekil 8
• Standartlar gereği tahliye şaftlarına konacak olan ana fanlar her bir şaftta %50 yedekli olarak 2 adet istenmektedir (şekil 10).
• Aksiyal fanların emiş ve atış tarafında en az bir çap mesafede engel bulunmamalıdır.
• Fanlardan herhangi birinin arızalanması durumunda kısa devre hava akışı olmasını engellemek için her bir fan üzerinde damper olmalıdır. Fan arızasında damper kapalı konuma geçmelidir.
• Şaft damperlerinde kullanılan motorlar on-off tipte olmalıdır.
• Mekanizmalarının; harç, boya ve montaj hatası nedeni ile sıkışmadığının kontrol edilmesi gerekmektedir (şekil 11).
Şekil 9
Şekil 10-11
5. ELEKTRİK PANOLARI VE OTOMASYON
Elektrik panoları
• Elektrik panoları yangına dayanıklı odalarda yer almalıdır.
• Hem CO hem de yangın paneli ile jet fan sistem kontrol panoları entegre edilmeli ve oluşturulan senaryolar denenmelidir.
• Duman tahliye fanları ve varsa taze hava fanları frekans değiştiricilerle sürülmelidir (şekil 12).
• Yangın esnasında frekans değiştiriciler devreden çıkarılarak fanların doğrudan sürülmesini sağlayan by-pass sistemi olmalıdır.
• Egzoz fanlarının; hem sürücü ile hem de direk çalışması durumu için üfleme yönleri ayrı ayrı kontrol edilmelidir.
• Kontrol panosu üzerinden tüm fanlar tek tek çalıştırılmalı ve projeye uygun doğru fanın/damperin çalıştığı gözlemlenmelidir.
• Jet fanların düşük ve yüksek hızda dönüş ve üfleme yönleri kontrol edilerek çalıştırılmalıdır. Saha da uygulama aşamasında en çok yaşanan problemlerden biri, düşük ve yüksek devir hız bağlantılarının karıştırılmasıdır. Fan üfleme yönlerinin de doğruluğu kontrol edilmelidir.
• PLC kontrol sistemi ile CO seviyesine göre fanlar ihtiyaca uygun hızda çalıştırılarak enerji tasarrufu sağlanır.
• İtfaiyenin kendi planına göre veya başka bir acil durum nedeniyle her bir pano grubunun uzaktan elle kumanda edilmesini sağlayan acil durum kumanda paneli olmalıdır.
• Kontrol sisteminin çalışmaması durumunda hem pano üzerinde hem de acil durum panosu yakınında acil durum şalteri olmalıdır. Bu şalter çalıştırıldığında ilgili panoya ait tüm ana fanlar egzoz konumunda ve tam kapasitede çalıştırılır.
6. CFD (Computational Fluid Dynamics – Hesaplanabilir Akışkanlar Dinamiği) ANALİZİ
Yapılan tasarımın kontrolü CFD analizi ile gerçeğine çok yakın bir benzeşimle canlandırılarak yapılabilir (şekil 13). Bu sayede hava ve duman hareketleri, hava hızı, sıcaklık ve görüş mesafesi kontrol edilir. 10 hava değişimli sistemlerde müşteri isteğine bağlı olarak yapılabilir. Duman ve ısı kontrol sistemlerinde ise CFD analizinin yapılması gereklidir. Bazı Avrupa ülkelerinde, “Duman ve ısı kontrol” sistemleri için yapılan CFD çalışmasının itfaiye tarafından onaylanması halinde otopark için sprinkler sistemi yapılmaması mümkün olabilmektedir.
84 MW yangın dumanı dağılımı CFD analizi / Şekil13
7. SONUÇ
Sonuç olarak, mekanik, elektrik ve mimari avantajlar sağlayan jetfan sistemi hızlı sonuç almayı sağlayan güvenilir, düşük enerjili ve çevre dostu bir havalandırma ve duman tahliye
sistemidir.
8. KAYNAKÇA
(1) Türkiye Yangından Korunma Yönetmeliği, 2002
(2) BS 7346-7:2006, Components for smoke and heat control systems
(3) VDI-Handbuch Raumlufttechnik, VDI 2053 Air treatment systems for car parks, 2004
(4) Car Park Ventilation – An Application Guide, Eltafans, 2008
(5) CAR Park Ventilation System, Colt, 2007
