Pek çoğumuz salgın nasıl sona erecek diye endişe içinde iken, bazılarımız gelecekle ilgileniyorlar ve “Coronadan (COVID-19) Sonra” (CS) birşeylerin değişeceği konusunda hemfikirler. Ama bu bazılarımızın çoğunluğu, ne değişecek, ne kadar değişecek çok emin değiller; değişim olması gerektiği heyecanı değişimin kendisini aşmış görünüyor. Hatta değişim gereksinimi, uygarlığın 2020 yılının başında bir virüse karşı çaresizliği ve üfkeyi de içeriyor.
Prof. Dr. Macit ToksoyDeğişim öngörülerine, el yordamıyla ya da lineer önermelere yatkın insan beyniyle katkılar yapılmaya çalışılıyor. Mutfakta ne kadar beceriksiz olduğunu gören genel müdür, yemek yapmak üzere yeniden(!), mutfak robotlarını değil, yemek yapan yazıcıları düşünmeye başladı, hatta ellerinin haline bakıp bulaşığı da ortadan kaldıracak bir çözüm üzerinde düşünüyor.
Coronadan sonra, hele hele bazı uzmanların öngördüğü üzere, inişli çıkışlı bir buçuk sene sürerse, sondan önce de, değişimin başlayacağı kaçınılmaz. Corona, üstel teknolojilerin, mevcut pisikolojik- sosyal-ekonomik-kültürel-sportif-politik kısaca hayatın her alanına girişini çok hızlandıracak gibi gözüküyor. Değişim sadece yeni teknolojilerin yerleşmesi ve yaygınlaşmasını değil, eski yapıların da değişmesini getirecek. İngiliz Parlementosu Mart başında “Eğitimde Yapay Zeka” konusunu, çevrimiçi bir toplantı ile tartışmış[[1]]. Parlementolar çevrim içi çalışmaya başlarsa, kick box yapan, uçan tekme atan milletvekillerine rakiplerini susturmak için bilgisayarın fişini çekmekten başka bir yol kalmayacak. Rakiplerini, genel bir trend olarak, aynı anda konuşarak susturmaya çalışırlarsa da yansız ve objektif “Oturum Başkanı Yapay Zeka” konuşması sırası gelenden başkasına söz hakkı tanımayacak.
Corona sanrası, yukarıda belirtildiği gibi belki corona içinde de (Cİ), değişim olacak ama ülkelere göre ne değişecek ne kadar değişecek şimdiden çoktan seçmeli sorulara örnek. Ne kadar değişecek sorusuna, aşağıdaki alternatif cevaplar söz konusu:
a. Bazı şeyler değişecek.
b. Pek çok şey değişecek.
c. Herşey değişecek.
d. Hiçbir şey değişmeyecek.
Muhtemelen bu cevapların hepsi, ayrı ayrı, yeryüzündeki çeşitli toplumlarda görülecektir. Bu değişimlerin insan ve toplum yararına olmasının yoğunluğu, demokrasi – faşizm(x), kapitalizm - sosyalizm (y), ekonomik gelişmişlik - ekonomik geri kalmışlık (z) eksen takımında, ülkenin bulunduğu yere göre oluşacaktır; değişim kültürü de bir bağımsız değişken olarak belirlenebilir ama bu değişkenin x değişkenine bağlı olduğu söylenebilir. Yine Daron Acemoğlu’nun [[2]] güçlü teorisine göre y ve z eksenleri bağımsız değişkenler değildir. Bu teoriye göre değişimin yoğunluğunu x ekseni belirleyecek.
Değişim
Değişimlerin ne kadar olacağı yanında değişimlerin neler olacağı da önemli. Nelerin değişeceğinin öngörüleri, öngörüde bulunanın konumuna bağlı olduğu kadar, yaşanılan bu benzersiz deney-süreçte elde edinilebilecek büyük veriden ne kadarının kullanıp kullanamayacağına da bağlı. Örneğin tesisat alanında, corona salgını başlagıcından bu yana merkezi iklimlendirme sistemlerinin, virüsün dağılması ve virüsün dezenfeksiyonu fonksiyonları ile nasıl techiz edilebileceği konusunda öneriler yapılmaktadır. Bunların içinde doğrular da vardır, iç ortam havasının dezenfeksiyonunda ozon jeneratörlerinin kullanılabileceği gibi elim sonuçlar doğuracak yanlış öneriler de vardır.
Yakın bir gelecekte iklimlendirme sistemlerinin, küresel iklim değişimine karşı daha esnek olması özelliği (resilience) yanında, bugün yapılan gözlemlerin ve tartışmaların ışığında, böylesi salgınlara karşı da esnek olması için tasarım ve uygulama kuralları, kriterleri üretilecektir. Ancak giriş verilerinin esnekliği artırmak için daha büyük genliklere sahip olmasının ek maliyetler getireceği açıktır. Bu durumda söz konusu kural ve kriterlerin kabulü kadar uygulanmasının da, ErP yönetmeliğinde olduğu gibi, ülkeden ülkeye farklılıklar göstereceği öngörülebilir.
İçlerinde “Büyük Veri”[[3]] , “Veri Stratejisi”[[4]] gibi birçok kitabın ve makalenin yazarı olan dijital dünyanın evanjelistlerinden Bernard Marr da, corona sonrası için kendi alanının bakış açısı ile gelecek için aşağıda özetlenen dokuz öngörüde bulunuyor [1].
1. Daha çok temassız ilişkiler ve ara kesitler.
Değdiğimiz yüzeylerin virüsü taşıabileceği konusunda çok daha duyarlı hale gelindi. Bundan böyle daha az temasslı ekranlar olacak daha çok sesli ve makina (bilgisayar) ile görsel arakesitler olacak.
2. Dijital alt yapının güçlenmesi.
Bir çok iş ve aktivite, izolayson içindeyken evden gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Bu iş ve aktivitelerin bir kısmının corona sonrasında da aynı yapıda sürdürüleceği öngörülmektedir.
3. Nesnelerin interneti ve büyük veri ile daha iyi gözlem.
Salgın esnasında gerçek zamanlı verinin gücü görülmüştür. Buradan öğrenilen ders, bu deneyimin gelecekteki salgınların, nesnelerin interneti ve büyük veri ile nasıl izlenebileceğinin bilgisini vermesi olmuştur.
4. İlaç geliştirmede yapay zeka.
Yapay zeka, aşı ve ilaç geliştirme çalışmalarına hız katacaktır.
5. Uzaktan sağlık hizmetleri verilmesi (Telemedicine).
Gelecekte video iletişi sistemleriyle, hastahaneye gitmeden doktorların konsultasyon yapması daha artacaktır.
6. Daha fazla çevrimiçi alışveriş.
Salgının başlamasıyla, alışverişlerin büyük bir kısmı çevrimiçi alışverişe kaydı. Bu alt yapıyı geliştirmeyen kuruluşlar finansal olarak zor duruma düştüler. COVİD-19 salgını sonrası, iş dünyası eğer sağlam bir temel üzerinde devam etmek istiyorlarsa çevrim içi hizmetleri geliştirmek zorunda kalacaklardır.
7. Robotlara güvenin artması.
Robotlar virüslere duyarlı değildirler. Firmalar nerede kullanılırlarsa kullanılsınlar, robotların bugün insanları nasıl destekleyebileceklerini farketmişlerdir. Gelecek salgınlarda robotlar önemli roller üstleneceklerdir.
8. Dijital uzayda daha fazla etkinlik.
Fiziksel katılımlı toplantılar salgın esnasında dijital ortamlara aktarıldılar. Gerek fiziksel katılımlı (in-person) gerek çevrimiçi(online) toplantıların yanında olanlar da var, karşısında olanlar da. Gelecekte bir kısmı fizikel bir kısmı çevrim içi katılımlı toplanatılarda bir sıçrama olacaktır.
9. E-sporlarda artma (Rise in Esports): Salgın nedeniyle spor etkinlikleri, organizasyonları sezonlarını bütünüyle kapatmışlardır. Geleneksel Formula -1 gibi olmasa bile televizyonda F1 yarışmasının e-versiyonu yayınlanmıştır. Gelecekte fiziksel etkinliklerin dijital önerilerle hibrid yapılara dönüşeceği öngörülmektedir.
Yukarıda özetlendiği üzere Marr, salgın esnasında deneylenen üstel teknolojilerin doğrudan faydaları üzerinden bir perspektif çizmiştir. Üstel teknolojilerin doğrudan etkileri kadar ikincil faydalarından da bahsetmek mümkündür.
Marr, nesnelerin interneti ve büyük veri kullanımını, salgının izlenmesi perspektifinden değerlendirmiştir. Nesnelerin interneti, corona sonrası, hastalığın sadece virüs taşyan kişilerin takibine imkan vermesi ile hastalığın yayılmasını ve takibini doğrudan etkileyeceği gibi, çeşitli proseslerde kullanılan nesnelerin interneti sayesinde o proses ile ilgili kişilerin fiziksel yakınlaşmasını ve yüzeylerle temasını gerektirmemesi ile de, dolaylı olarak salgının gelişmesini önleyecek, böylece üretim sisteminin personel sağlığı açısından güvenilirliğini ve güvenliğini geliştirecektir. Örneğin bir prosesteki pompadan alınan bilgilerin gözlemi ve pompa üzerindeki yapay zekanın denetimi sonucunda, farklı gözlemcilerin ve paydaşların birbirinden bağımsız eylemleri söz konusu olabilecektir. Yapay zekanın bakım, parça değişimi zamanlarını bakım personeline, malzeme tedarikçisine, lojistik yönetimine bildirmesi, bakım personelinin ilgili müdahaleyi yapması, işletmecinin veya yapay zekanın üretim kaybı olmaması için gereki tedbirleri alması, müşterinin üretim süreçlerini yakından takip ederek risk yönetimi yapması gibi, bir pompa sistemindeki nesnelerin interneti uygulaması ile üretim ve bakım hizmetleri, paydaşların fiziksel temasını gerektirmeden mümkün olabilecektir.
Salgın esnasında, (şeker, tansiyon, vs gibi) kronik hastalıkları olan hastalar, ilaçlarını aile hekimlerine gitmeden eczanelerden alabilmektedirler. Doktorun, öngörüldüğü üzere, hasta ile görsel iletişim kurması ile geliştilecek uygulama günümüzde hemen norm haline getirilebilir. Bu uygulama ile sadece kronik rahatsızlıkları için ilaç almak üzere aile hekimliklerine giden insanların, kendi sıralarını beklerken, diğer hastalardan enfeksiyon kapmaları olasılığı da büyük ölçüde önlenecektir.
Günümüzde genel olarak market ve giyim sektöründe gelişen, salgın esnasında çok yoğunlaşan çevrim içi alışverişin, günümüzdeki içeriğinin oldukça genişleyerek endüstriyel malzeme ve ekipmanlara kadar gelişmesi kaçınılmaz görülmektedir. Fiziksel fuarların yerlerini, her firmanın görsel olarak hem içerik hem tasarım açısından çok gelişmiş kendi daimi sanal fuarlarlarına bırakması yakın bir gelecektir.
(Endüstri 4.0) Dijital dönüşüm için, dünyada pek çok firmanın az veya çok bir planı veya plan hazırlığı olduğu, bazı firmaların da dönüşüm yolunda mesafe kat ettiği biliniyor. Ancak küresel ve yerel ekonomik sınır koşulları dönüşüm hızını sınırlamaktadır. Görüldü ki, bir küresel salgın karşısında üretim ve tedarik güvenliği neredeyse sıfıra inmekte, devletlerin gücünü aşan ekonomik sorunlar ve daha ötesi toplumsal güvenlik zaafiyeti salgınlarıyla karşılaşma olasılıkları doğmaktadır. Bu bağlamda tarımda sıfır üretim düşünülmesi bile iç ürpertici bir durumdur. Eğer akıllı bir dönüşüm hızla sağlanamazsa bugün yaşanılan olumsuzlukların daha derin olanları yaşanması muhtemeldir. Bu yüzden endüstriyel dönüşümün ivmeleneceği öngörülmektedir.
Günümüz dünyasının trafik, enerji tüketimi, çevre kirliği vs gibi olumsuzlukları ve seyahatler, ek maliyetler vs gibi zorunlulukları göz önüne alınırsa fiziksel katılımlı toplantıların yerine, salgın süresince edinilen deneyimlerin ışığında çevrim içi toplantıların artması rasyonel bir gelişme olarak görülmektedir. Ancak bütün bu gelişmeler olurken unutulmaması gereken önemli bir nokta vardır. O da siber güvenliktir. Salgın esnasında tüm tahminlerin ötesinde kullanıma başlanan Zoom uygulamasının özelinde, dijital toplantıların olası güvenlik açıkları televizyon programlarında sorgulanır olmuştur. Corona sonrası gelişecek dijital iş ve sosyal alt yapılarının güvenlik yeteneklerinin de gelişmesi öngörülmekte ve değişimin gerek şartı olarak bu gelişme beklenilmektedir.
mct@tksy – 20200413
mydns
[[1]] MARR, B.” 9 Future Predictions For A Post-Coronavirus World” https://www.forbes.com/sites/bernardmarr/2020/04/03/
[[2]] ACEMOĞLU , D. Ulusların Düşüşü, Doğn Kitap, 2016
[[3]] MARR, B. Büyük Veri İş Başında. Mediacat Yayıncılık, 2014.
[[4]] MARR, B, Veri Stratejisi. Mediacat Yayıncılık, 2018.