Yanlış kullanım ve ihmal yüzünden her yıl kış aylarında soba, baca ve şofben zehirlenmelerinden onlarca insan hayatını kaybediyor. Rengi, kokusu, tahriş edici bir özelliği olmayan karbonmonoksit zehirlenmelerine karşı Yeditepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Toksikoloji Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Ahmet Aydın, uyarıda bulundu.
Karbon monoksit (CO) ile zehirlenme insanoğlunun karşılaştığı en eski bir toksikolojik olaydır. Zamanımızda da dünya üzerinde önemli morbidite ve mortalite nedenlerindendir. Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de özellikle sonbahar ve kış aylarında havalandırması yetersiz olan küçük alanlarda bacasız soba, mangal ve şofben kullanımı sonucu CO zehirlenmesi çok sık görülmekte ve her yıl karbonmonoksit zehirlenmesi nedeniyle bir çok ölüm olayları görülmektedir.
Karbon monoksit renksiz, kokusuz, tatsız ve tahriş edici etkisi olmayan bir gazdır, bu nedenle bulunulan ortamda karbon monoksit varlığının fark edilmesi zordur. Karbon monoksit, petrol ve petrol ürünleri, gaz yakıtlar, odun gibi karbon içeren maddelerin tam olarak yanmaması sonucu meydana gelir. Günlük yaşantımızda, yakın çevremizde ve endüstrideki işyeri havasında önemli miktarda bulunmaktadır.
Nelerden etkileniyoruz
- Motorlu taşıtların egzoz gazları
- Kömür, odun ve gaz sobaları
- Gazlı şofben tipi su ısıtıcıları
- Her türlü yangınlar
- Sigara dumanı
- Kimya endüstrisinde karbonmonoksit üreten işlemler
Karbonmonoksit zehirlenmesi bakımından risk altında olan meslekler nelerdir?
- Kaynakçılar
- Kapalı garajlarda çalışanlar
- Trafik polisleri
- İtfaiyeciler
- Otomobil tamircileri
- Çelik ve kimya endüstrisi çalışanları
Karbon Monoksitin Toksisite Mekanizması nedir?
CO zehirlenmesinde inhale edilen CO gazı hızla alveoler kapiller memrandan absorbsyona uğrar ve kan dolaşımına geçer. Kanda hemoglobinle birleşerek karboksihemoglobin (COHb) oluşturur ve dokulara oksijen taşınamaz. Bunun sonucu olarak oksijen gitmeyen hücre ve dokular yaşayamazlar. CO'in Hb'e olan ilgisi, oksijeninkinden en az 200-300 kere daha fazladır. Ayrıca sitokrom-c oksidaza bağlanarak mitokondriyal fonksiyonları bozar, hücresel solunumu azaltır ve miyoglobuline bağlanarak miyokard ve iskelet kası fonksiyonlarını bozar. Genel olarak zehirlenmenin şiddeti havada bulunan CO miktarı, inhalasyon süresi ve kişinin solunum fizyolojisine bağlıdır.
Karbonmonoksit zehirlenmesinin belirtileri nelerdir?
Zehirlenmenin belirtileri, kanımızda oksijen taşıyan hemoglobinin bu işlevinin karbonmonoksit tarafından engellenmesi yani asfeksi (boğulma) ile ilgilidir.
İlk belirtiler;
- Sersemlik
- Baş ağrısı
- Baş dönmesi
- Bulantı ve kusma şeklindedir.
Belirtilerin şiddeti kişiden kişiye göre değişir. Çocuklar, yaşlılar, akciğer ve kalp rahatsızlığı olan hastalar, yüksek rakımlı yerlerde yaşayan bireyler, sigara içenler, karbonmonoksitten etkilenmede daha fazla risk altındadır.
Karbonmonoksite yüzde 60 oranında maruz kalmak ölüm getiriyor
Klinik bulgular genellikle karboksihemoglobin (COHb) düzeyleri ile ilişkilidir. COHb düzeyi yüzde 10'un altında ise genellikle herhangi bir etki görülmez. Yine de düşük COHb seviyeleri kalp ve akciğer problemlerini alevlendirebilir. Göğüs ağrıları veya aritmiler ortaya çıkar. Karın ağrıları ve kas krampları oluşabilir. Eğer yüzde 20’nin üzerine çıkarsa baş dönmesi, baş ağrısı, bulantı ve senkop (bayılma) görülebilir. Görme bozuklukları yüzde 30’un üzerindeki değerlerde, şuur bozukluğu ve konsantrasyon güçlüğü ise yüzde 40’ın üzerindeki değerlerde görülebilir. Solunum zorluğu vardır ve eğer COHb düzeyleri yüzde 50’yi geçerse inme ve koma, yüzde 60’ı geçerse kalp-akciğer sorunları ve ölüm meydana gelir. Ancak klinik tablo ile COHb düzeyleri arasında paralellik olmayabileceği akılda tutulmalıdır.
Zehirlenmeden kurtulma durumunda, halsizlik, baş ağrısı, bulantı ve kusma birkaç güne kadar devam edebilir. Zehirlenmeden sonra düzelen hastaların yaklaşık yüzde 10’unda ise çeşitli derecelerde nöropsikiyatrik bozukluk görülür. Bu hastalarda parkinsonizm, kalıcı bitkisel hayat durumu, konuşma bozukluğu, görme bozuklukları, bilinç kaybı, entelektüel fonksiyonlarda bozulma, kişilik bozuklukları ve psikoz gelişebilir.
Karbonmonoksit zehirlenmesi nasıl tedavi edilir?
- Öncelikle karbonmonoksit kaynağı durdurulmalı ve hasta derhal karbonmonoksit içeren ortamdan uzaklaştırılmalı.
- Karbonmonoksit ile zehirlenmenin tedavisinde oksijen antidot (panzehir) olarak kullanılır. Saf oksijen veya yüzde 6-7 CO2 (karbondioksit) içeren oksijen tedavisi kısa zamanda karbonmonoksitin hemoglobinden ayrılarak vücuttan atılmasını sağlar. Zehirlenen kişinin hiperbarik (yüksek basınçlı) oksijen (HBO) tedavi ünitelerinde tedavi edilmesi karbonmonoksit atılımını oldukça fazla hızlandırır ve tedavi etkinliği artar.
- Diğer destekleyici ve belirtilere yönelik tedavi yaklaşımları uygulanır.
Karbonmonoksit zehirlenmesinden nasıl korunmalıyız?
- Karbonmonoksit zehirlenmeleri basit birtakım önlemlerin alınmasıyla önlenebilen bir zehirlenme türüdür.
- Evlerimizdeki ısıtma sistemlerinin ve bacaların bakımları mutlaka uzman kişilere düzenli olarak yaptırılmalı.
- Ev içi ve garaj gibi kapalı alanlarda, bacasız ısıtma araçları kesinlikle kullanılmamalı.
- Gazlı katalitik sobalarla ısıtılan odalarda bu sobalar söndürülmeden uyunmamalı.
- Banyo içinde şofben bulundurulmamalı.
- Kapalı garajlarda çalışır durumda bulunan arabalarla birlikte durulmamalı.
- Ağır trafikte ve özellikle de tünellerde araba camları kapalı halde tutulmalı.
- Havalanması kötü olan yerlerde petrol ürünleri ile çalışan ve bu nedenle karbonmonoksit üretme ihtimali olan cihazların kullanımı yasaklanmalı.
- Karbonmonoksit zehirlenmesi açısından riskli iş yerlerinde çalışanlar, karbonmonoksit zehirlenmesi oluşturan kaynaklar ve durumlar hakkında eğitilmeli ve iş yerlerine karbonmonoksit dedektörlerinin yerleştirilmesi sağlanmalı.
- Özellikle rüzgarlı havalarda evlerdeki sobalar yanar durumda bırakılmamalı
Yazan: Yeditepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmasötik Toksikoloji Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Ahmet Aydın.
{jcomments on}